του Βασίλη Λιόση

Το παγκόσμιο και το εγχώριο κομμουνιστικό κίνημα έχει πλέον πίσω του μία μεγάλη ιστορία. Η ιστορία αυτή έχει γραφτεί με απίστευτες πράξεις αυταπάρνησης και ηρωισμού. Με θαυμάσια και πρωτόγνωρα επιτεύγματα. Με θεωρητικές επεξεργασίες που άνοιξαν δρόμους στη σκέψη αλλά και τη δράση των ανθρώπων. Ωστόσο, αυτή η πορεία χαρακτηρίστηκε και από λάθη και από παθογένειες. Στο παρόν άρθρο θα επιχειρήσουμε να απαριθμήσουμε μερικές από αυτές σημειώνοντας τα εξής:

α) Πορεία χωρίς λάθη και παρεκκλίσεις δεν μπορεί να υπάρξει (αυτό δεν σημαίνει ότι τα πάντα δικαιολογούνται).

β) Τα λάθη, οι στρεβλώσεις, οι παρεκκλίσεις δεν ακυρώνουν επ ουδενί την ανεκτίμητη προσφορά του κομμουνιστικού κινήματος στην πρόοδο της ανθρωπότητας.

γ) Πολλά από αυτά τα λάθη και τις παρεκκλίσεις είτε δεν θεωρούνται ως τέτοια ή ο εντοπισμός τους είναι εντελώς τυπικός και ρηχός με αποτέλεσμα τη βασανιστική αναπαραγωγή τους.

δ) Ο εντοπισμός των προβλημάτων είναι ένα πρώτο βήμα για την προσέγγιση της αλήθειας. Το δεύτερο είναι η ερμηνεία τους, το τρίτο είναι η πρόταση επίλυσής τους και το τέταρτο η έναρξη επίλυσής τους. Επομένως, η ρητορική της λαθολογίας είναι εκτός της οπτικής του παρόντος κειμένου.

ε) Πολλές παθογένειες από αυτές που θα περιγραφούν παρακάτω, συνδέονται στενότατα μεταξύ τους αλλά το πώς η μία γεννά την άλλη είναι ένα μεγάλο ζήτημα που θα το αποφύγουμε εν πολλοίς λόγω περιορισμού της έκτασης του κειμένου.

στ) Το εύρος, η διάρκεια και το βάθος όλων αυτών των προβλημάτων είναι τα στοιχεία που σήμερα αναγκάζουν εκατοντάδες κομμουνιστές να προβληματίζονται για το τι μέλλει γενέσθαι. Βλέπουν ότι στις παρούσες κομμουνιστικές οργανώσεις δεν υπάρχει ελπίδα και ότι ο ιστορικός τους κύκλος έχει κλείσει. Επομένως, το κλασικό ερώτημα έρχεται και επανέρχεται: Τι να κάνουμε;

Ας δούμε, λοιπόν, μερικές από τις παθογένειες για τις οποίες μιλήσαμε. Η παρακάτω σειρά είναι τυχαία και δεν έχει τον χαρακτήρα αξιολόγησης.

1. Η γραφειοκρατικοποίηση: χαρακτηρίζεται από την απόσπαση από την πραγματικότητα που βιώνουν οι λαϊκές μάζες, από την κατάληψη μιας καρέκλας για ολόκληρες δεκαετίες, από τη μακροχρόνια επαγγελματοποίηση στελεχών που συχνά πραγματοποιείται σε μικρές ηλικίες δίχως να έχει υπάρξει δοκιμασία στο κίνημα. Δυστυχώς οι επιταγές του Μαρξ που γράφτηκαν με αφορμή την Κομμούνα του 1871 (ανακλητότητα, εκλογή, εναλλαγή) έχουν ριχτεί στον κάλαθο των αχρήστων. Το ίδιο και οι πολλές και σημαντικές επισημάνσεις του Λένιν περί γραφειοκρατίας καθώς και το παράδειγμα ζωής του Τσε και άλλων επαναστατών. Η γραφειοκρατικοποίηση γίνεται ακόμη χειρότερη όταν συνοδεύεται και από υλικά προνόμια διαφόρων ειδών. Οι γραφειοκράτες διαμορφώνουν ένα ιδιόμορφο στρώμα που απλώς μηρυκάζει «αιώνιες» αλήθειες και ενδιαφέρεται για την επιβίωσή του. Ο γραφειοκράτης-επαγγελματικό στέλεχος απολαμβάνει στον μικρόκοσμο του κόμματος μια ορισμένη κοινωνική αναγνώριση, μια ορισμένη ασφάλεια στη «δουλειά», ενώ από την άλλη η έξοδός του από το κόμμα θα σήμαινε πιθανώς τη μακροχρόνια ανεργία του, στοιχείο που αναμφίβολα λειτουργεί αλλοτριωτικά.
2. Η υπερπροβολή της στρατηγικής: πρόκειται για τον γνωστό αριστερισμό που βλέπει τα πάντα υπό το πρίσμα μιας δήθεν ταξικής καθαρότητας. Στο όνομα αυτής της καθαρότητας η τακτική και η πάλη για τα καθημερινά προβλήματα υποβαθμίζονται με αποτέλεσμα την πολιτική απομόνωση. Είδαμε στο πρόσφατο παρελθόν παρεμβάσεις σε σωματεία που κατέληγαν στη Λαϊκή Εξουσία, δηλαδή στη δικτατορία του προλεταριάτου. Ποιος, όμως, εργαζόμενος θα πειστεί από μία τέτοια προσέγγιση στο εργατικό του σωματείο αν δεν δοθεί μάχη για τον μισθό, την ασφάλιση, τα ένσημα, τις απολύσεις και εν γένει την εργοδοτική αυθαιρεσία; Την παθογένεια αυτή θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε εναλλακτικά και σεχταρισμό γιατί όποιος δεν θέτει μετ’ επιτάσεως το ζήτημα της στρατηγικής βαφτίζεται οπορτουνιστής και ως εκ τούτου αποκλείεται από οποιαδήποτε πολιτική συμμαχία.
3. Ο τακτικισμός: πρόκειται για το «αντίθετο» της προηγούμενης παθογένειας. Η στρατηγική υποτιμάται ή εξαφανίζεται και η πάλη για τα καθημερινά διεξάγεται ως μία απόλυτα αυτοτελής διαδικασία. Τελικά αυτό μπορεί να οδηγήσει σε λεγκαλισμό («ερωτισμός» προς τη νομιμότητα) και σε κοινοβουλευτισμό (κεντρικός πολιτικός στόχος γίνεται η είσοδος στη βουλή και η εξεύρεση εκείνων των τρόπων που θα εξασφαλίσουν αυτήν την είσοδο). Έτσι, η σοσιαλδημοκρατικοποίηση βρίσκεται προ των πυλών ή περνά και το κατώφλι. Πολλές φορές δεξιός και αριστερός οπορτουνισμός συναντιόνται, κάτι που έχει επαληθευτεί ιστορικά.
4. Οι ασθενείς δεσμοί με την εργατική τάξη: ενώ οι κομμουνιστικές οργανώσεις μιλάνε στο όνομα της εργατικής τάξης, στην πραγματικότητα οι δεσμοί με αυτήν είναι από ασθενείς μέχρι ανύπαρκτοι. Η δουλειά του μυρμηγκιού, η δράση στους εργασιακούς χώρους και τα συνδικάτα, η πάλη για τα καθημερινά προβλήματα των εργαζομένων είναι δύσκολα στοιχεία της ταξικής πάλης, αλλά δίχως αυτά καμία ανασύνταξη του κομμουνιστικού κινήματος δεν μπορεί να γίνει. Είναι αξιοσημείωτο ότι κατά κύριο λόγο οι δυνάμεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς δεν μπόρεσαν ουδέποτε να αποκτήσουν μία ουσιαστική σχέση με την εργατική τάξη παρά μόνο με τη μικροαστική διανόηση και είναι απορίας άξιο (ή μήπως όχι;) πώς δεν έχουν εξάγει συμπεράσματα.
5. Ο εισοδισμός: είναι εκείνη η τακτική που ως σκοπό της θέτει την είσοδο μιας οργάνωσης σε άλλη ή την προσέγγισή της ώστε να τη διαλύσει ή να την κερδίσει. Πρόκειται για ανήθικη τακτική που δεν αρμόζει στους επαναστάτες. Προς άρση παρεξηγήσεων: η κριτική και η προσπάθεια να κερδηθεί η ιδεολογική ηγεμονία είναι απολύτως θεμιτή αλλά δεν έχει σχέση με τον εισοδισμό. Την τακτική αυτή την εγκαινίασαν κατά κύριο λόγο κάποιες τροτσκιστικές ομάδες και έχει αποδειχτεί εκτός από ανήθικη και ατελέσφορη.
6. Ο φραξιονισμός: πρόκειται για ακόμη μία τακτική που χαρακτηρίζεται από ανηθικότητα. Είναι η προσπάθεια ομάδων εντός ενός κομματικού σχηματισμού που συγκροτούν τη δική τους πειθαρχία παραβιάζοντας τις καταστατικές αρχές που οι ίδιες έχουν στο παρελθόν εγκρίνει, να κερδίσουν το κόμμα. Έτσι, όσοι ακολουθούν τη φραξιονιστική πολιτική αναπαράγουν μεθόδους των αστικών κομμάτων, οικοδομούν μία ηθική του τύπου «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και διαιωνίζουν τα εσωτερικά προβλήματα. Αυτό που έπραξαν θα το βρουν κάποια στιγμή και αυτοί μπροστά τους. Η σύγχρονη ιστορία του ΚΚΕ (και όχι μόνο) είναι μία χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της μεθόδου.
7. Ο ελιτισμός: πρόκειται για εκείνη την παθογένεια με βάση την οποία τα κομματικά ιερατεία ακόμη όμως και απλά κομματικά μέλη βλέπουν πως το πρόβλημα του εκάστοτε κινηματικού τέλματος ή των κακών εκλογικών επιδόσεων οφείλεται στο ότι ο κόσμος είναι «καθυστερημένος», «υποταγμένος» ή ακόμη και «ανόητος». Ο ελιτισμός, έτσι, μας απαλλάσσει από τα «δικά μας» προβλήματα και τα προβλήματα μεταφέρονται στον «ανίδεο» κόσμο. Τα προβλήματα της κομματικής γραμμής εξαγνίζονται αφού η αιτία τού μη προχωρήματος της γραμμής δεν εντοπίζονται στη γραμμή αλλά στον κόσμο. Ο ελιτισμός δεν θέλει ή δεν μπορεί να κατανοήσει πως υπάρχουν μηχανισμοί αλλοτρίωσης της συνείδησης των λαϊκών μαζών. Η μη αποκωδικοποίηση αυτών των μηχανισμών είτε δείχνει θεωρητική αδυναμία είτε μία ψυχολογική λειτουργία με βάση την οποία απωθείται η αναγκαιότητά της αποκωδικοποίησης των μηχανισμών χειραγώγησης κι έτσι δίνεται η βολική εξήγηση της «καθυστέρησης». Εν τέλει αυτή η παθογένεια εδράζεται σε μία ιδιόμορφη «κινηματική οκνηρία».
8. Η λογική του μικρομάγαζου: είναι εκείνη η λογική που δεν λαμβάνει υπόψη το μέγεθος και τις δυνατότητες μιας οργάνωσης και θεωρεί πως κατέχει (η οργάνωση) την απόλυτη αλήθεια Με τη λογική αυτή η οργάνωση κλείνει τα αυτιά της στους υπόλοιπους και πιστεύει εντελώς μεταφυσικά ότι αυτή είναι που θα κατακτήσει την επαναστατική πρωτοκαθεδρία στον χώρο των οργανώσεων, που θα την ακολουθήσουν αργά ή γρήγορα οι μάζες και ακόμη χειρότερα πως αυτή θα πραγματοποιήσει την επανάσταση (την επανάσταση δεν την πραγματοποιούν οι οργανώσεις αλλά οι μάζες). Σε τελική ανάλυση πρόκειται για την άποψη που βλέπει το κόμμα ως σκοπό και όχι ως μέσο.
9. Ανυπαρξία εσωκομματικής δημοκρατίας: σοβαρή συζήτηση για τις οργανωτικές αρχές και το περιεχόμενο της έννοιας του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού δεν έχει γίνει. Ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός διέπεται από ιστορικότητα, δηλαδή μεταλλάσσεται ή πρέπει να μεταλλάσσεται σε σχέση με τις συνθήκες (άλλο οι περίοδοι νομιμότητας και άλλο της παρανομίας). Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει σταθερές (υποταγή μειοψηφίας στην πλειοψηφία, εξασφάλιση συνθηκών για την έκφραση της άλλης άποψης, λήψη αποφάσεων με συζήτηση και με την προϋπόθεση ότι λαμβάνονται υπόψη σοβαρά όλες οι απόψεις κ.ά.). Εν πάση περιπτώσει είναι ένα θέμα που συνδέεται έτσι κι αλλιώς με τις υπάρχουσες και επίμονες γραφειοκρατικές δομές που λαμβάνουν χώρα εντός των οργανώσεων. Η αδικαιολόγητη διόγκωση του συγκεντρωτισμού εκφράζει ανασφάλεια αλλά και οδηγεί σε αντιδημοκρατικές πρακτικές που καθιστούν απωθητικό το μοντέλο της οργάνωσης.
10. Μη συντροφικό κλίμα στις αντιπαραθέσεις: αφορά τόσο το εσωτερικό των οργανώσεων όσο και τις μεταξύ τους αντιπαραθέσεις. Οι ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές δεν είναι απλώς θεμιτές. Είναι και αντικειμενικές. Δεν έχουμε όλοι την ίδια ταξική καταγωγή. Τις ίδιες εμπειρίες και προσλαμβάνουσες. Δεν εργαζόμαστε στους ίδιους εργασιακούς χώρους. Δεν έχουμε πίσω μας τα ίδια αναγνώσματα. Επομένως, η νοοτροπία του κανιβαλισμού έναντι του άλλου δεν έχει θέση. Είναι αναποτελεσματική και εν πολλοίς προβληματική. Η κριτική είναι χρήσιμη αλλά πρέπει να έχει κανόνες: ειλικρίνεια, συντροφικότητα και επιχειρήματα. Σκοπός της κριτικής πρέπει να είναι η διόρθωση των λαθών και η διαπαιδαγώγηση των μελών.
11. Κίβδηλη αυτοκριτική: γνωρίζουμε πολύ καλά ότι ζωτικά συστατικά στοιχεία της ζωής ενός επαναστατικού κόμματος είναι η κριτική και η αυτοκριτική. Μόνο που η αυτοκριτική γίνεται συχνά τυπικά για να υπάρχει το άλλοθι της συνέπειας. Η αυτοκριτική έχει αξία όταν όχι απλώς γίνεται αλλά όταν ερμηνεύεται το λάθος ή η όποια έλλειψη, όταν γίνεται έγκαιρα και κυρίως όταν λαμβάνονται τα μέτρα (από αυτόν που κάνει την αυτοκριτική σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο) προκειμένου να μην επαναληφθούν τα όσα επισημαίνονται.
12. Έλλειψη θεωρητικών επεξεργασιών: οι κλασικοί του μαρξισμού έθεσαν τις θεωρητικές βάσεις της επαναστατικής μας κοσμοθεωρίας, ωστόσο, με τα εργαλεία που μας παρείχαν οφείλουμε να βαθύνουμε στη σημερινή πραγματικότητα αλλά και σε ζητήματα φιλοσοφίας. Και αυτά στα οποία οφείλουμε να απαντήσουμε είναι πολλά: ο σύγχρονος ιμπεριαλισμός, οι αλλαγές στην εργατική τάξη και η ταξική σύνθεση της κοινωνίας, πώς οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν τον καπιταλισμό, οι νέες μορφές χειραγώγησης, ζητήματα τακτικής και στρατηγικής, πώς η φιλοσοφία επηρεάζεται από τις εξελίξεις στην επιστήμη (και αντίστροφα) κ.λπ.. Σε αυτό το σημείο απαιτείται και μία επισήμανση: η άποψη που ισχυρίζεται πως απαιτείται πρώτα ισχυρή θεωρητική θωράκιση κι έπειτα συγκρότηση του επαναστατικού φορέα είναι λανθασμένη και αντιδιαλεκτική. Διαχωρίζει την πράξη από τη θεωρία δίνοντας μάλιστα την πρωτοκαθεδρία στη θεωρία. Το ίδιο επιζήμια είναι και η συνήθεια του πρακτικισμού που υποτιμά τη θεωρία και προβάλλει ως πανάκεια την καθημερινή πράξη. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως αυστηρός διαχωρισμός θεωρίας και πράξης δεν υφίσταται.
13. Ιδεολογική πολυσυλλεκτικότητα: η ανάγκη θεωρητικών επεξεργασιών πρέπει να διέπεται από κανόνες και εντός αυτών δεν χωράει η πολυσυλλεκτικότητα. Ενώ δεν έχουν μελετηθεί καλά καλά οι κλασικοί σε βάθος, ποια η χρησιμότητα άραγε των αναλύσεων εκείνων που περιστρέφονται επίμονα γύρω από τον Φουκό, τον Αλτουσέρ, τον Αγκάμπεν και άλλους; Δεν αρνούμαστε ότι υπάρχουν θεωρητικοί που θα μπορούσε κάποιος να μελετήσει και να προβληματιστεί όπως ο Γκράμσι και η Λούξεμπουργκ ή και σύγχρονοι μαρξιστές που έχουν να δώσουν πράγματα. Άλλο όμως αυτό κι άλλο η συλλογή σκόρπιων μικροαστικών ιδεών που χρησιμοποιούνται ως εργαλεία ανάλυσης.
14. Η απουσία του αντιιμπεριαλισμού: πρόκειται για μία σχετικά νέα παθογένεια. Μεγάλο μέρος της κομμουνιστικής Αριστεράς εγκλωβισμένο σε μία τυπική ανάγνωση του σύγχρονου ιμπεριαλισμού και του λενινισμού, βλέπει παντού ιμπεριαλισμούς. Το αποτέλεσμα είναι τραγικό αφού δεν υπάρχει αξιολόγηση των αντιτιθέμενων καπιταλιστικών δυνάμεων και εξαφανίζεται η έννοια της εξάρτησης, άρα εκλείπει και η ρητορική για τα ζητήματα εθνικής ανεξαρτησίας. Η παθογένεια αυτή έχει αφήσει ένα τεράστιο κενό και τα αποτελέσματα τα έχουμε δει με ακροδεξιές δυνάμεις να αποκομίζουν οφέλη από την εργαλειοποίηση των ζητημάτων που άπτονται της εθνικής ανεξαρτησίας.
15. Δύσκολη γλώσσα: η ιδιόλεκτος της κομμουνιστικής Αριστεράς συχνά απωθεί. Πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός όσον αφορά τη χρήση της γλώσσας. Είναι άλλο όταν μιλάμε για επιστημονικές αναλύσεις όπου απαιτείται μία αυστηρή γλώσσα με ακρίβεια στα νοήματα και τις έννοιες και άλλο όταν απευθυνόμαστε στις πλατιές λαϊκές μάζες. Στη δεύτερη περίπτωση, για παράδειγμα, μπορούμε να μιλάμε για την κρίση χωρίς να χρησιμοποιούμε το βαρύγδουπο «πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους». Απαιτείται ακόμη και μία ποικιλία λέξεων για να μην ακούγονται μονότονα τα όσα λέγονται π.χ. για την αστική τάξη υπάρχει μία πλειάδα λέξεων όπως ολιγαρχία, πλουτοκρατία, κεφαλαιοκράτες, άρχουσα τάξη ή απλώς πλούσιοι. Στο παρελθόν η χρήση λέξεων και εκφράσεων όπως «μέθοδες», «συμφωνάω», «από τα κάτω και από τα πάνω» κ.ά. συγκροτούσαν ένα μοντέλο γραφικού κομμουνιστή. Αλλά ο κομμουνιστής δεν πρέπει να φαίνεται ως γραφικός στα μάτια του περίγυρού του. Παρόμοιο παθολογικό σύμπτωμα που εντοπίζεται κυρίως στις δυνάμεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς είναι μία δυσνόητη, περίτεχνη γλώσσα με πλήθος επιθετικών προσδιορισμών και κάποιες φορές νεολογισμών Είναι μία γλώσσα που αφορά μόνο μία στενή ομάδα διανοούμενων και αφήνει αδιάφορη τη συντριπτική πλειονότητα της εργατικής τάξης.
16. Απουσία επαναστατικής φλόγας: πρόκειται για εκείνη την παθογένεια κατά την οποία μέλη και στελέχη των κομμουνιστικών συλλογικοτήτων μιλάνε, προπαγανδίζουνε και αναλύουν μία θέση δίχως να υπάρχει πάθος αλλά είναι σαν να κάνουν μία απλή διεκπεραίωση. Όταν η «διεκπεραίωση» συνδυάζεται και με εκτός πραγματικότητας θέσεις, τότε πώς αλήθεια μπορεί να εμπνευστεί ο κόσμος; Αυτή η έλλειψη επαναστατικής φλόγας είναι συνδεδεμένη με το σύμπτωμα της γραφειοκρατίας που αναφέρθηκε αρχικά. Ο γραφειοκράτης δεν πιστεύει στην επανάσταση και το κίνημα παρά μόνο στην αναπαραγωγή της θέσης του.
17. Έλλειψη φαντασίας στις μορφές πάλης: πρόκειται για ένα θέμα που απαιτεί συζήτηση και προβληματισμό προκειμένου να εξευρεθούν νέοι τρόποι παρέμβασης χωρίς αυτό να σημαίνει πως πρέπει να απορριφθούν οι παραδοσιακές. Οι πρωτότυπες μορφές πάλης δεν είναι πανάκεια και δεν μπορούν από μόνες τους να συνεγείρουν. Μπορούν, όμως, να συμβάλλουν στην ανάπτυξη ενός αγώνα. Να συγκινήσουν. Να φέρουν νέο κόσμο στο κίνημα. Επιπλέον, σε κάποιες περιπτώσεις ορισμένες πρακτικές πρέπει να εγκαταλειφθούν π.χ. η εκφορά των συνθημάτων που κάποιες φορές θυμίζουν γήπεδο δεν είναι ελκυστική. Τα πανό και οι προκηρύξεις που από κάποιες οργανώσεις γράφονται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο δεν ασκούν καμία γοητεία. Αλλά ας μην ξεγελιόμαστε. Η προπαγάνδα δεν φτάνει από μόνη της όσο εύστοχη κι αν είναι.
18. Ιδρυματισμός: αφορά εκείνη την παθογένεια κατά την οποία η ζωή του κομματικού μέλους περιστρέφεται ολοκληρωτικά γύρω από την οργάνωση. Αυτό συνεπάγεται πολύωρο κλείσιμο στα γραφεία, συζήτηση μόνο για την οργάνωση, κοινωνικές συναναστροφές μόνο με τα κομματικά μέλη. Το κομματικό μέλος, έτσι, μετατρέπεται σε έναν κοσμοκαλόγερο. Το κόμμα δεν αποτελεί πλέον μέσο για το κίνημα, την επανάσταση και τη διαμόρφωση ενός νέου τύπου ανθρώπου αλλά γίνεται ένας χώρος που ικανοποιεί ψυχολογικές ανάγκες (αυτό το στοιχείο δεν είναι απορριπτέο, μιλάμε όμως για τη στρεβλωμένη εκδοχή του). Όμως, το κομματικό μέλος οφείλει να έχει ευρύτερες κοινωνικές συναναστροφές. Να ασχολείται με πράγματα που αγαπά (τέχνη, αθλητισμός, επιστήμες κ.ά.). Αυτό θα του ανοίξει ορίζοντες στη σκέψη του, στη δράση του αλλά και θα τον ολοκληρώσει ως προσωπικότητα. «Τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο», έλεγε ο Λατίνος κωμοδιογράφος Τερέντιος, ρήση που υιοθέτησε και ο Μαρξ.

Τα όσα κατατέθηκαν παραπάνω είναι κατά κύριο λόγο περιγραφές αλλά το να εντοπίσουμε το πρόβλημα είναι μία αρχή. Σε επόμενο άρθρο θα επιχειρήσω να ερμηνεύσω τα αίτια ύπαρξης όλων αυτών των παθογενειών.